Το ρεμπέτικο, μια διαχρονική υπόθεση, για τη οποία έχει γίνει πολύς λόγος, δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί καθημερινό άκουσμα, στοιχείο της λαϊκής μουσικής μας παράδοσης. Μια σειρά προβληματισμοί, ωστόσο, φαίνεται να ταξιδεύουν στο χρόνο.
Είναι τραγούδι του περιθωρίου;
Θα πρέπει να έχουμε ξεκάθαρο ότι η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δεν μπορεί να είναι μονολεκτική. Κλειδί στην απάντησή μας είναι η σκιαγράφηση της εξέλιξης του ρεμπέτικου στα χρόνια της εμφάνισης, ακμής και παρακμής, σε σχέση με την πορεία της ελληνικής κοινωνίας.
Οι «λούμπεν» αποτελούν το κοινωνικό στρώμα μήτρα για το ρεμπέτικο (ρεμπέτης = ανυπόταχτος, αλλά και περιθωριακός κατ' άλλη ερμηνεία). Οι πρώτοι δημιουργοί του ρεμπέτικου, δεν είναι άλλοι από τους παρανόμους των πόλεων και της υπαίθρου που συνωστίζονται στα λιμάνια .
Στα επόμενα χρόνια, η Μικρασιατική Καταστροφή αποτέλεσε ορόσημο στην εξέλιξη του ρεμπέτικου.
Οχι μόνο μουσικά - όπου είναι αδιαμφισβήτες οι ομοιότητες, αλλά και οι διαφορές του μικρασιάτικου και μάλιστα του σμυρναίικου τραγουδιού με το ρεμπέτικο που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα - αλλά κύρια κοινωνικά: Με την αλλαγή της σύνθεσης του ελληνικού πληθυσμού.
Πιο συγκεκριμένα, με τη μετατροπή μιας ιδιότυπης αλλοεθνούς εμπορικής αστικής τάξης, που αποτελούσαν οι Ελληνες στην Τουρκία, σε πένητες πρόσφυγες, που δεν έχουν προλάβει ακόμη να γίνουν προλετάριοι, αλλά βρίσκονται σε μια μεταβατική φάση που θα καταλήξει στην προλεταριοποίησή τους.
Οι Μικρασιάτες αυτοί έφεραν μαζί και τη μουσική τους.
«Το τραγούδι αυτό, που είχε ανατολίτικο χαρακτήρα, θύμιζε κατά κάποιο τρόπο μακρινούς κι αγαπημένους τόπους», γράφει ο Β. Παπαδημητρίου στα 1949, στα «Ελληνικά Γράμματα, κάτι που συντέλεσε σημαντικά στη διάδοσή του και κύρια στις λαϊκές μάζες, όπου ήταν και περισσότερο οικείο.
Στην πραγματικά κρίσιμη αυτή στιγμή για την παραπέρα εξέλιξη του ρεμπέτικου, θα συνυπάρξουν για ένα διάστημα το περιθωριακό ? στην κοινωνική του βάση ρεμπέτικο με το αποδεκτό, από τα πλήθη των προσφύγων, μικρασιατικό τραγούδι.
Το παιδί που γεννήθηκε από την τελική ανάμειξη των ειδών έχει χαρακτηριστικά και των δύο γονιών: Διευρυμένη κοινωνική θεματολογία και νεοτερική μουσική έκφραση.
Ενα μεγάλο μέρος του, από την άλλη, συνεχίζει να εκφράζει την κοινωνική του αφετηρία. Η σύνθεση αυτών των δύο στοιχείων θα παρακολουθήσει την πορεία του ρεμπέτικου ως τα χρόνια της Κατοχής, θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό το χαρακτήρα του, τη σημασία των περιθωριακών κοινωνικών του αφετηριών, την επίδραση της Μικρασιατικής Καταστροφής στη μετεξέλιξή του.
Συμπληρωματικά στοιχεία στην εικόνα αυτή είναι, και πάλι μέχρι την Κατοχή, οι χώροι διάδοσης του ρεμπέτικου, η στάση των ρεμπετών στη διάρκεια της Κατοχής (η οποία συμπυκνώνεται στο εξής: Ούτε ενεργός ανάμειξη, ούτε πλήρης αδιαφορία στο δράμα του λαού).
Μετά το 1947, μπορούμε να μιλάμε για την αναγέννηση του ρεμπέτικου, με κύριο στοιχείο τη θεματολογική, αλλά και τη μουσική του εξέλιξη. Η περίοδος 1947 - 1952 είναι το μεταίχμιο του περάσματος στο λαϊκό τραγούδι .
Γύρω στα 1955, το ρεμπέτικο τραγούδι αρχίζει να υποχωρεί.
Μια νέα, αλλαγμένη σημαντικά ως προς τη σύνθεσή της, πιο έμπειρη από παλιά, εργατική τάξη προβάλλει στο προσκήνιο. Το ρεμπέτικο δε θα μπορέσει να γίνει το τραγούδι της. Θα διαφοροποιηθεί στο περιεχόμενο και τη μορφή στα τελευταία δείγματά του. Θα τραγουδηθούν, κυρίως αυτά τα τελευταία δείγματα του ρεμπέτικου, σε περιόδους αντίστασης του λαού μας, σαν λαϊκά, σαν τραγούδια διασκέδασης. Η προϊστορία όμως κύρια του ρεμπέτικου τραγουδιού δε θα του επιτρέψει να γίνει ο εκφραστής των νέων κοινωνικών δεδομένων: Κάτι τέτοιο θα σήμαινε την αυτοαναίρεσή του. Οι ίδιοι οι ρεμπέτες, εξάλλου γράφοντας τραγούδια του Εμφυλίου και της Κατοχής, τραγούδια με άλλο προβληματισμό και περιεχόμενο, ξεπέρασαν τις ίδιες τις καταβολές του.
Κομμουνιστική Νεολαία Ελλάδας www.kne.gr kne@kne.gr
Communist Youth of Greece |
